میرزا محمد شیروانی

میرزا محمد شیروانی (۱۰۹۸-۱۰۳۳ هـ.ق)، از فقیهان و عالمان بزرگ شیعه در قرن ۱۱ هجری و از شاگردان آقا حسین خوانساری بود. وی صاحب تألیفات متعددی در ترویج معارف اهل بیت علیهم‌السلام و رشد جامعه اسلامی است. علامه مجلسی از شاگردان مبرّز اوست.

تحصیلات و اساتید

میرزا محمد بن حسن شیروانی، در سال ۱۰۳۳ ه.ق. در شیروان (در استان خراسان شمالی) به دنیا آمد. او پس از گذراندن خردسالی، پای به مکتب نهاده و به فراگیری قرآن و دانش‌های آن روزگار پرداخت. از آن جا که از هوش سرشاری برخوردار بود، مورد تشویق استاد و خانواده‌اش قرار گرفت و تحصیل را به خوبی پشت سر نهاد؛ به همین علت، با راهنمایی پدرش راهی حوزه علمیه شیروان شده و شروع به تحصیل علوم اسلامی‌‌ نمود.

نوجوان شیروانی پس از فراگیری مقدمات، برای تکمیل دانش خود چاره‌ای جز هجرت نمی‌‌دید. در آن زمان، حوزه علمیه اصفهان پذیرای عالمان و طلاب فراوانی بود؛ زیرا تأسیس اولین حکومت گسترده شیعه (صفویه)، پایتخت شدن اصفهان و حمایت پادشاهان صفویه از اهل علم، باعث رونق گرفتن مباحث و محافل علمی‌ ‌شده و حوزه علمیه اصفهان مورد توجه فرهیختگان قرار گرفت. محمد نیز چون بسیاری از طلاب، زادگاهش را ترک کرد و به این شهر دانش‌پرور سفر نمود. وی در این مسیر، از شهرهای متعددی عبور کرد و از محضر برخی از دانشوران آن شهرها بهره‌مند شد.

او پس از ورود به اصفهان و مشاهده عظمت دینی و علمی ‌‌آنجا، گویا گمشده خود را یافته بود. بنابراین، بیش از پیش در راه تحصیل معارف اسلامی‌‌ و شیعی، تلاش می‌‌نمود؛ به طوری که پس از گذشت چند سال، فقه، اصول، تفسیر، حدیث، کلام، فلسفه، ریاضیات و نجوم را فراگرفت.

وی در اولین روزی که به مدرسه محقق خوانساری وارد شد، استاد به تدریس شرح اشارات شیخ ابوعلی سینا مشغول بود؛ میرزای شیروانی پس از دقایقی، اشکالاتی مطرح ساخته و توجه همگان را به خود جلب کرد. طلاب که تا آن روز ایشان را در جمع خود ندیده بودند، چشم به استادشان دوخته تا پاسخ وی را بشنوند. آقا حسین خوانساری خودش را معرفی کرد، استاد چنین فرمود: «من در سطح معلومات تو مطالعه نکرده‌ام؛ امشب برای تو کتاب را مطالعه می‌‌کنم تا پاسخگوی سؤالات تو باشم». آزاداندیشی استاد و میدان دادن به وی شاگرد، سبب شد ملا میرزا (که خود در فلسفه پرمایه بود) نزد آقا حسین بماند و شاگردی کند.

میرزای شیروانی برای فراگیری علوم گوناگون، نزد بزرگان حوزه به شاگردی پرداخت؛ از دیگر استادان برجسته او ملا محمدتقی مجلسی، (۱۰۰۳ـ۱۰۷۰ هـ.ق) است.

شیروانی در سال ۱۰۹۱ هـ.ق به اصفهان مراجعت کرده و از سوی حکومت صفویه، دانشمندان و مردم، مورد تجلیل و احترام شایانی قرار گرفت.

تدریس و شاگردان

میرزای شیروانی به دلیل ژرف‌نگری و تلاش شبانه‌روزی، در مدت کوتاهی به مدارج عالی علمی‌‌ راه یافت و با برگزاری جلسات پرسش و پاسخ و نگارش آثار علمی‌‌ و تحقیقی، به عنوان «اندیشمندی صاحب‌نظر» شناخته شد؛ از این رو با لقب «مدقق شیروانی» زبان‌زد محافل دینی و مذهبی شده و طلاب زیادی در حوزه درسی وی شرکت نمودند. برخی از دانش‌آموختگان مکتب میرزای شیروانی عبارتند از:

1. ملا محمدباقر مجلسی (۱۰۳۷ـ۱۱۱۰ هـ.ق)
2. میر محمدصالح خاتون‌آبادی
3. آقا محمد اکمل اصفهانی (پدر علامه وحید بهبهانی)
4. میرزا عبدالله افندی اصفهانی
5. شیخ حسن بلاغی نجفی
6. سید صدرالدین رضوی قمی ‌‌همدانی
7. مولی محمد بن عبدالفتاح تنکابنی
8. سید محمدباقر گیلانی

آثار و تألیفات

میرزای شیروانی که در فنون مختلف به مطالعه و پژوهش پرداخته بود؛ اندوخته‌ها، تجارب و نظرات خود را در مجموعه‌هایی گردآوری کرد که بیشتر آن‌ها به زبان عربی است.

الف) کتاب‌ها:

1. اثبات عصمة الائمه علیهم‌السلام، تفسیر آیه‌ «إنّ الأبرار لَفی نَعیم»؛
2. اثبات النبوة و الامامة
3. الاجتهاد والاخبار، (مصادر الانوار)
4. الاحباط و التکفیر
5. اصالة البرائه
6. اصول دین
7. انموذج العلوم
8. الجبر و الاختیار
9. الجمع بین الاخبار المتعارضه
10. جیش اسامه، (رساله اسامه)
11. دیوان شعر.

ب) حواشی:

شیروانی بر آثار زیر، حاشیه زده است:

1. اثبات الواجب ملا جلال دوانی
2. تفسیر بیضاوی
3. حاشیه فاضل خفری بر شرح تجرید قوشچی
4. حاشیه قدیمه دوانی بر شرح تجرید
5. حاشیه خطائی بر مختصر
6. حاشیه سید شریف بر شرح مطالع
7. «شفا» اثر ابن سینا
8. مسالک
9. شرایع الاسلام
10. معالم الاصول
11. شرح مختصر الاصول عضدی

ج) رساله‌ها:

1. رسالة الآصفیه
2. رسالة البداء
3. رساله‌ای در استحقاق ثواب و عقاب
4. رساله‌ای در دفع شبهه ابن کمونه
5. رساله‌ای در رد فخر رازی
6. رساله‌ای در شکیات (الخلل)
7. رساله‌ای در کائنات جو
8. رساله‌ای در کذب
9. رساله‌ای در هندسه
10. رساله شبهه الاستلزام
11. رساله شبه المرکب

د) شرح‌ها:

1. شرح «تهذیب» شیخ طوسی
2. شرح حدیث «ستة اشیاء لیس للعباد فیها صنع»
3. شرح حدیث «مناظره زندیق با امام صادق علیه‌السلام»
4. شرح قاموس المحیط
5. شرح «قواعد» علامه
6. شرح المعالم

در خصوص تألیف میرزای شیروانی نکاتی قابل توجه است: ۱. در نگارش به زبان عربی بیش از فارسی توانایی داشته و زبان مادری وی ترکی بوده است. ۲. تعدادی از آثار میرزا به عنوان «ردّیه» است؛ چرا که وی کتاب‌های عالمانی چون: محقق خوانساری و آقا جمال خوانساری را به دقت مورد ارزیابی قرار داده و در نقد آن‌ها کوشش می‌‌کرد. چنان که علما نیز به پاسخ اشکالات میرزا پرداخته و در رد برخی از مطالب و نظریه‌های او رساله‌هایی نگاشته‌اند.

ویژگی‌های علمی و اخلاقی

میرزای شیروانی همچون فقیهان دیگر، دارای سجایای اخلاقی از قبیل عبادت، تقوا، سخاوت و شجاعت بوده؛ اما آن چه که وی را از بسیاری دیگر ممتاز نموده، دقت علمی‌‌ و تشکیل مجالس بحث و جدل است. در این جا به نمونه‌هایی از آن بسنده می‌‌شود:

میرزا می‌‌گفت: «من حدود هفتاد دفعه شرح جامی‌‌ را تدریس کرده‌ام و هر بار چیزی را فهمیدم که پیشتر درک نکرده بودم».

علامه خوانساری می‌‌گوید: «میرزا در فن جدل و مناظره، مهارت عجیبی داشته و مخالفان خود را، از سران هر دسته که بوده، به زانو درمی‌‌آورد...».

خاتون‌آبادی در پژوهش‌های خود به کلام میرزا استناد کرده و می‌‌نویسد: «مولانا میرزای شیروانی نقل نمود که بابا رکن‌الدین مدفون در قبرستان کبیر اصفهان (تخت فولاد)، معاصر خواجه نصیرالدین طوسی بوده...».

یک روز برای شاگردان خود، هفتاد دلیل آورد که حوض مدرسه، آب ندارد! طلبه‌ها با وجود این که می‌‌دانستند و می‌‌دیدند حوض پر آب است، ولی در مقابل استدلال استادشان پاسخی جز سکوت نداشتند. میرزا با مشاهده عجز و ناتوان آنان، برخاسته و مقداری از آب حوض برداشت و در هوا پاشید، آن گاه فرمود: «همین، در ابطال آن براهین کافی است». یعنی وجود عینی آب، حکایت‌گر این است که ادله، مغالطه بوده نه استدلال عقلی.

از دیگر ویژگی‌های او، تشویق شاگردانش به نگارش کتاب است. در این رابطه به بیان نمونه‌ای اکتفا می‌‌کنیم. نویسنده «ریاض العلماء» نقل می‌‌کند: «... رساله خوب و بسیار زیبایی نوشته بودم؛ آن را به استاد علامه و یگانه دوران، مرحوم مولانا میرزای شیروانی تقدیم کردم تا ملاحظه کنند. ایشان از آن تعریف کرده و به تشویق من پرداخت».

وفات

میرزا محمد شیروانی به سبب اشتغالات علمی‌‌ و کهولت، دچار بیماری سختی شد؛ به شکلی که درد، همه وجودش را فراگرفته بود؛ اما با توجه به همه این مشکلات، روحیه توکل، رضا و شکیبایی را از دست نداد. شاگرد گرانقدرش خاتون آبادی، نقل می‌‌کند: «در این مدت بیماری، از حالت اعتدال بیرون نرفت و با غنی، فقیر، وضیع و شریف در وقت عیادت، هیچ مرتبه از مراتب نقد از او مفقود نشد».

مرحوم شیروانی سرانجام در ۲۹ ماه رمضان سال ۱۰۹۸ هـ.ق دار فانی را وداع گفت. در ماده تاریخ رحلتش این گونه سروده شده است:

پیکر مطهر این بزرگمرد عرصه علم و فقاهت از سوی مقامات کشوری و دانشمندان، خصوصا علامه مجلسی و مردم، تشییع شده و سپس به جانب مشهد مقدس منتقل گردید و در مدرسه میرزا جعفر مشهد دفن گردید.

پانویس

منابع

• تلخیص از مجموعه گلشن ابرار، جلد ۵، زندگی نامه "میرزا محمد شیروانی" از محمدابراهیم احمدی.